Βιογραφικό σημείωμα για τον Δημήτρη Χαρτουλάρη από τον αδελφό του Γιάννη Χαρτουλάρη (δάσκαλος κι εκείνος) στη Χιακή Επιθεώρηση (Φλεβάρης 1972).
Γεννήθηκε το 1889 στην Καλλιμασιά (Χίου). Ο πατέρας του ήταν ιερεύς (παπα-Νικόλας). Ο Δημήτρης ήταν καλλίφωνος και από πολύ μικρός έψαλλε στην εκκλησία του χωριού, κανονάρχος. Ο πατέρας του ήταν μουσικός και δίδασκε τη βυζαντινή μουσική σε πολλούς και αρκετοί μαθητές του διακρίθηκαν ως ψάλτες στη Χίο. Τα πρώτα μαθήματα βυζαντινής μουσικής τα διδάχθηκε από τον πατέρα του και όταν ήταν μαθητής του Γυμνασίου, διορίστηκε βοηθός του ψάλτη της Μητροπόλεως Κολόμβου.
Σπουδές. Τελείωσε το Γυμνάσιο της Χίου το 1908. Σαν μαθητής ήταν άριστος. Και από τότε διακρίθηκε όχι μόνο στα γράμματα, μα και στην ακεραιότητα του χαρακτήρα του. Χαρακτηριστικό είναι το ακόλουθο επεισόδιο: Γυμνασιάρχης στα χρόνια εκείνα ήταν ο Νικόλαος Παπαδάκις, μετέπειτα καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Κάποιαν ημέρα, μετά την αποχώρησή του από την αίθουσα διδασκαλίας, σφύριξε κάποιος μαθητής. Γύρισε τότε ο Γυμνασιάρχης, ρώτησε ποιος ήταν. Μα κανένας δε βρέθηκε να μαρτυρήσει. Τότε, ο Γυμνασιάρχης άρχισε να λέγει: Ο Α να φύγει, ο Β να σχολάσει, ο Γ και ούτω καθεξής διαλέγοντας τους φρόνιμους κατά τη γνώμη του μαθητές. Να μείνουν εδώ οι υπόλοιποι (ανάμεσά τους και ο Δημήτρης). Πήγε στο Γυμνασιαρχείο, γύρισε, και τους μοίρασε κόλλες χαρτί και τους είπε να γράψουν έκθεση με θέμα: «Πως θα αποκτήσουν τέλειον χαρακτήραν και ποια είναι τα χαρακτηριστικά του».
Ο Δημήτρης τότε έγραψε, «το κύριον χαρακτηριστικόν κάθε ανθρώπου πρέπει να είναι αμερόληπτος, αμερόληπτος, αμερόληπτος» και γέμισε όλη την κόλλα του με αυτή τη λέξη. Την επόμενη ο Γυμνασιάρχης τους είπε: «Χθες έκαμα κάποιο λάθος. Σήμερα θα μείνουν να γράψουν την έκθεση και οι άλλοι που σχόλασαν».
Σε όλη του τη ζωή ήταν ακέραιος, αλύγιστος, αλλά και βαθιά ανθρώπινος στις σχέσεις του με τους συναδέλφους του, τους φίλους του, τους γονείς των μαθητών του, και γενικά τους γνωστούς του. Σε όλους ήταν αγαπητός και ιδιαίτερα τον λάτρευαν οι μαθητές του, που και τώρα ακόμα τον θυμούνται και πάντα κάτι έχουν να ειπούν για τον αλησμόνητο δάσκαλό τους. Πάντα όμως κάτι καλό!
Το 1908 προκηρύχθηκε από τη Σχολική Εφορία Χίου διαγωνισμός για να σταλούν απόφοιτοι Γυμνασίου στο Διδασκαλείο Αθηνών, υπότροφοι. Οι δάσκαλοι όλης της Χίου ήταν τότε απόφοιτοι Γυμνασίου. Στην Πέμπτη Γυμνασίου διδάσκονταν και στοιχεία Παιδαγωγικής. Μαζί με άλλους έλαβε μέρος στις εξετάσεις και φοίτησε στο Μαράσλειο Διδασκαλείο. Τελείωσε με άριστα. Παράλληλα με τη φοίτησή του στο Διδασκαλείο παρακολουθούσε και μαθήματα Βυζαντινής Μουσικής στον ξακουστό μουσικοδιδάσκαλο Ιωάννην Σακελλαρίδην.
Αγάπησε πολύ τη μουσική, την Ευρωπαϊκή και Βυζαντινή μουσική. Αγαπούσε τα δημοτικά μας τραγούδια. Η χαρά του ήταν να τα τραγουδά και να παίζει στο βιολί τους χιώτικους συρτούς και τα λαϊκά δημοτικά τραγούδια. Αγαπούσε ακόμα πολύ τα γλέντια. Στα πανηγύρια του χωριού πρώτος. Μεθούσε με το νερό, γιατί σ’ όλη του τη ζωή ήταν εγκρατής, κι ούτε κάπνισε ποτέ του. Τις απόκριες περνούσε πάντα στο χωριό και διασκέδαζε στις (φιέστες) οικογενειακές διασκεδάσεις. Καταδεκτικός και πρόσχαρος σε όλους. Μελετούσε τους διάφορους τύπους του χωριού, που αρκετούς σκιαγράφησε στα ηθογραφήματά του, μερικά από τα οποία δημοσιεύτηκαν στη «Χιακή Επιθεώρηση». Ξέρω πως πολλούς συρτούς και χιώτικα τοπικά τραγούδια έχει γράψει στην Ευρωπαϊκή παρασημαντική και φαντάζομαι πως θα βρίσκονται ανέκδοτα στη βιβλιοθήκη του.
Το 1911 διορίστηκε στο Β’ Δημοτικό Σχολείο Χίου (Ευαγγελίστριας). Διευθυντής ήταν ο Κατλάς. Τα πρώτα χρόνια δίδασκε Ωδικήν εις το Α’ Δημοτικό Σχολείο Χίου και εις το ανώτερον Παρθεναγωγείον. Το 1915 ανέλαβε τη διεύθυνσιν του Σχολείου και το διεύθυνε ως το τέλος της υπηρεσίας του.
Αγάπησε πάρα πολύ το δασκαλίκι. Είχε ψύχωση με το επάγγελμά του. Και αυτό για το καλό των παιδιών. Την αγάπη τους στο παιδί της άπλωνε και αγκάλιαζε όλους τους ανθρώπους. Για την επιτυχία του σαν δάσκαλος έβαλε σκοπό της ζωής του τη μόρφωση.
(Από το βιβλίο "Ο δάσκαλος Δημήτρης Χαρτουλάρης και το εκτός έδρας έργο του", Χίος 2010)
Νίκου Δ. Χαρτουλάρη «Ο Δάσκαλος Δημήτρης Χαρτουλάρης και το εκτός έδρας έργο του» *
Το 421 σελίδων βιβλίο σελιδοποιήθηκε ηλεκτρονικά και τυπώθηκε στη Χίο, τον Ιούλιο του 2010 από τις εκδόσεις των αδελφών Αντώνη & Γιάννη Παληού.
Την έκδοση επιμελήθηκε η κ. Καίτη Ρουκανά, καθηγήτρια Φιλόλογος του Λυκείου Καλλιμασιάς, τέως Δήμαρχος Δ. Ιωνίας και τέως πρόεδρος του εκπολιτιστικού σωματείου "Η Πρόοδος" Καλλιμασιάς.
Την καλλιτεχνική επιμέλεια είχε η κ. Γεωργία Λουκά-Μίτση, ενώ την ηλεκτρονική σελιδοποίηση έκανε η κ. Δέσποινα Ι. Καρατζά.
Οι βινιέτες του βιβλίου και η εικονογράφηση σε διηγήματα και ανέκδοτα παραμύθια, καθώς και τα σκίτσα του Δημήτρη Χαρτουλάρη είναι της ζωγράφου Ρίτας Βέργου-Χαρτουλάρη.
Βιβλιοδεσία: ΟΚΤΩΡΑΤΟΣ ΒΙΒΛΙΟΔΕΤΙΚΗ Ε.Π.Ε.
Παραθέτουμε στους αναγνώστες του ιστολογίου μας το σημείωμα της επιμελήτριας της έκδοσης κ. Καίτης Ρουκανά και συνοδεύουμε την αναφορά μας στο νέο αυτό βιβλίο με θερμές ευχές και συγχαρητήρια προς τον κ. Νίκο Δ. Χαρτουλάρη, την κ. Καίτη Ρουκανά, τις εκδόσεις "ΑΛΦΑ ΠΙ" και όσους συντέλεσαν στο βιβλίο που έχουμε ήδη την ευχαρίστηση να κρατάμε στα χέρια μας και να απολαμβάνουμε τις σελίδες του.
ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΗΣ ΕΠΙΜΕΛΗΤΡΙΑΣ
ΕΙΝΑΙ ΑΛΗΘΕΙΑ πως δεν γνώριζα προσωπικά το Δημήτρη Χαρτουλάρη. Όταν όμως ήρθα σε επαφή με το έργο του (αυτό το μέρος που μπόρεσε να συγκεντρωθεί και μου παραδόθηκε) μαγεύτηκα με την προσωπικότητα, την ευρύτητα του πνεύματος και των γνώσεων αυτού του δασκάλου που ακεραίωνε ό,τι για μένα, ως εκπαιδευτικό, αποτελεί την πεμπτουσία του λειτουργήματος που καλείται εκπαίδευση: βαθειά αγάπη προς το παιδί, απόλυτο σεβασμό στην προσωπικότητά του και ταυτόχρονη μετάδοση της φλόγας που είχε μέσα του για μόρφωση, μεταλαμπάδευση της πίστης ότι το καλύτερο εφόδιο για μια ζωή με αξιοπρέπεια είναι η παιδεία.
Ο Δημήτρης Χαρτουλάρης άρχισε την επαγγελματική του σταδιοδρομία ως δάσκαλος το 1911 σε ηλικία 23 ετών. Απόφοιτος του Μαρασλείου Διδασκαλείου, στο οποίο φοίτησε με υποτροφία από τη Σχολική Εφορεία Χίου και συγχρόνως μαθητής στην εκκλησιαστική μουσική του Γιάννη Σακελλαρίδη, υπηρέτησε στο Β’ Δημοτικό σχολείο της Ευαγγελίστριας και στην ομώνυμη εκκλησία, που βρίσκονταν απέναντι, για τριάντα ολόκληρα χρόνια. Γνώριζε τη γαλλική γλώσσα και μόνιμη συντροφιά του ήταν το βιολί του.
Όπως σημειώνει ο γιος του Νίκος σε ένα αφιέρωμα για τον πατέρα του στο περιοδικό «Χιόνη» (τ. 26, Απρίλιος του 1994): «Ο πατέρας μου με τα εξασφαλισμένα 3-4 χιλιάρικα μισθό από το δασκαλίκι, με ένα χιλιάρικο από το ψάλσιμο, όσο και το νοίκι του σπιτιού (που πάντα θα ‘πρεπε να ‘χει μεσημβρινό προσανατολισμό) και μ’ ένα ακόμη χιλιάρικο από κάποιο ιδιωτικό μάθημα τις βραδινές ώρες, για την κοπέλα που βοηθούσε τη μητέρα μας στις δουλειές του σπιτιού, ετερμάτιζε με επιτυχία τη βιοποριστική απασχόλησή του, σαν οικογενειάρχης. Σήμερα που το σκέφτομαι καλύτερα, εκτιμώ πω οι περιορισμένοι στόχοι εκείνης της εποχής ήταν που από τη μια συντηρούσαν κάποιες ηθικές αξίες στο δημόσιο βίο, ενώ από την άλλη άφηναν περιθώριο για ευγενικούς αγώνες σε μια παράλληλη κοινωνική αποστολή. Μια αποστολή που δεν χρειάστηκε να την αναζητήσει σε χώρους άσχετους από το επάγγελμά του».
Παρακολουθώντας, λοιπόν, τη διαδρομή της ζωής του Δημήτρη Χαρτουλάρη το συγγραφικό του έργο μπορεί να χωριστεί σε δύο κεφάλαια (κατηγορίες) που αποκαλύπτουν και συνθέτουν την προσωπικότητα του σπουδαίου διδασκάλου.
Στην πρώτη κατηγορία με περιεχόμενο το Παιδαγωγικό του έργο και στη δεύτερη με το Λογοτεχνικό και Μεταφραστικό του έργο.
Σπεύδω ωστόσο να διευκρινίσω ότι αυτός ο διαχωρισμός στην πραγματικότητα δεν είναι δυνατόν να γίνει, αφού η τέχνη του λόγου είναι αναπόσπαστο στοιχείο κάθε καλογραμμένου έργου. Γίνεται μονάχα για λόγους μεθοδολογικής κατάταξης της ύλης και με βασικό κριτήριο το διδακτικό στοιχείο το οποίο υπάρχει λιγότερο ή περισσότερο σε όλο σχεδόν το γραπτό του λόγο.
Με αυτό το κριτήριο οδηγό, έκρινα από το συνολικό υλικό που είχα στη διάθεσή μου να συμπεριλάβω στην πρώτη κατηγορία με περιεχόμενο το παιδαγωγικό έργο του Δημήτρη Χαρτουλάρη, τις τέσσερις επιμέρους θεματικές ενότητες που ακολουθούν και πραγματεύονται:
Η πρώτη το Γλωσσικό Ζήτημα, με ομιλίες και άλλα ντοκουμέντα που είχαν για κατάληξη το βιβλίο του «Γιάννης Ψυχάρης».
Η δεύτερη τις «Ομιλίες προς τους γονείς και τους μαθητές» στο τέλος του σχολικού έτους, μέσα από τις οποίες αποκαλύπτεται η προσπάθεια να συνδράμει η οικογένεια το Σχολείο στο διδακτικό και παιδαγωγικό του έργο, αλλά και ο προβληματισμός για τις τότε, δύσκολες συνθήκες διαβίωσης, οι οποίες κάθε άλλο παρά ευνοούσαν αυτή την προσπάθεια.
Η Τρίτη «Παραμύθια και άλλα διηγήματα για μικρά παιδιά», μια εργασία με έντονο το λογοτεχνικό στοιχείο που στοχεύει να ψυχαγωγήσει και κυρίως να εξοπλίσει με ευαισθησίες τον ψυχικό κόσμο των μικρών παιδιών.
Και η τέταρτη, την αμέσως μετά τον πόλεμο συγγραφική δραστηριότητα με μελέτες, σχολικά βιβλία, και άλλα γενικότερου ενδιαφέροντος βιβλία, η οποία θα δοθεί με τον τίτλο «Συνοπτική αναφορά σε εργασίες παιδαγωγικού περιεχομένου».
Στη δεύτερη κατηγορία που αφορά στο Λογοτεχνικό και Μεταφραστικό του έργο εντάσσονται Πρώτον: τα ηθογραφικά διηγήματα, από τα οποία μια σειρά δημοσιεύτηκαν κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’60 στη «Χιακή Επιθεώρηση» με τον επανώτιτλο «Καλλιμασιώτικες αναμνήσεις» Δεύτερον: τα χιώτικα μνημόσυνα που αναφέρονται και αφιερώνονται σε αγαπημένα του πρόσωπα και τρίτον: ένα μέρος από το μεταφραστικό του έργο, στο οποίο συμπεριλαμβάνονται τα δύο θεατρικά έργα «Ευλαβικό γύναιο» του Ζαν-Πωλ Σαρτρ και «Ο κατα φαντασίαν ασθενής» του Μολιέρου.
Πρέπει προσθέσω ότι και σ’ αυτή την κατηγορία, προσπερνώντας τη σχηματική κατάταξη της ύλης, δίνονται και διάφορα άλλα κείμενα που χαρακτηρίζουν το ερευνητικό και πολυδιάστατο ενδιαφέρον του συγγραφέα, ενώ αρκετό χειρόγραφο υλικό από αυτό που μου παραδόθηκε και αναφέρεται σε μελέτες και σε μεταφράσεις, εξαιτίας της κατάστασης στην οποία βρίσκεται (ατακτοποίητο, δυσανάγνωστο και με πολλά κενά), αναγκαστικά μένει, για την ώρα, αναξιοποίητο.
Τελικά, προσεγγίζοντας με σεβασμό όλο το υλικό που μου εμπιστεύτηκε ο γιος του Δημήτρη Χαρτουλάρη, κ. Νίκος, δε διστάζω να πω πως με φόρτωσε με πολύ άγχος και ανησυχία για την επιτυχία του εγχειρήματος που για μένα αποτελεί πρωτόγνωρη εμπειρία, παρ’ ότι τον ευχαριστώ πολύ για την τιμή που μου έκανε· εξάλλου μου έδωσε και την ευκαιρία να μελετήσω την ιστορία του συνδικαλιστικού κινήματος των δασκάλων στα χρόνια που το γλωσσικό μας ζήτημα και κατ’ επέκταση το ιδεολογικό περιεχόμενο της παιδείας βρισκόταν σε μεγάλο αναβρασμό, με τις αντιπαραθέσεις δημοτικιστών και καθαρευουσιάνων.
Επιπλέον για μια ακόμη φορά επιβεβαιώθηκε η πεποίθησή μου ότι οι εκπαιδευτικοί που γράφουν ιστορία είναι εκείνοι που κινούνται με μπούσουλα το πάθος, το μεράκι, την αγάπη για το λειτούργημα που ασκούν, είναι εκείνοι που δε διστάζουν να ξοδέψουν τα ψυχικά τους αποθέματα αλλά και τον προσωπικό τους ελεύθερο χρόνο για να διαπλάσουν τους νέους τέτοιους που να μπορούν να σταθούν γερά στα πόδια τους και «μ’ ανοιχτά και άγρυπνα τα μάτια της ψυχής τους».
Καίτη Ρουκανά
Στο οπισθόφυλλο του βιβλίου η επιμελήτρια της έκδοσης γράφει:
Ο Δημήτρης Χαρτουλάρης (1889 – 1972) σφράγισε με την προσωπικότητά και το έργο του μια μεγάλη χρονική περίοδο σημαντικών ιστορικών μεταβολών για την Ελλάδα. Εμπνευσμένος δάσκαλος υπηρέτησε με γνώση, ήθος και μεράκι τη δημοτική εκπαίδευση. Εργάστηκε ακούραστα, με άρτια επιστημονική κατάρτιση και με καλοσύνη ώστε το σχολείο να αποτελέσει χώρο διαμόρφωσης ελεύθερων ανθρώπων με πίστη σε αξίες και ιδανικά, σε μια εποχή που η αμάθεια και η φτώχεια μάστιζαν τη χώρα μας.
Τολμηρός συνδικαλιστής, εισηγητής και εμπνευστής των διδασκαλικών συνεδρίων αγωνίστηκε για την αναβάθμιση του δασκάλου και υπήρξε ένας από τους ιδρυτές της Διδασκαλικής Ομοσπονδίας. Πεισματικά αφοσιωμένος στη δημοτική γλώσσα και τους εμπνευστές της, στα δύσκολα χρόνια της σκληρής αντιπαράθεσης μεταξύ δημοτικιστών και καθαρευουσιάνων, πλήρωσε το τίμημα της επιλογής του. Λογοτέχνης και στοχαστής άφησε πλούσιο συγγραφικό έργο, μέρος του οποίου παρουσιάζεται σ’ αυτή την έκδοση και φωτίζει πολύπλευρα τη φυσιογνωμία του πρωτοπόρου δασκάλου. Γνήσιος πατριώτης, συμμετείχε στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα και γνώρισε την πίκρα της απόλυσης από την ελληνική πολιτεία για «αντεθνική δράση» και παντός είδους διώξεις στα χρόνια του εμφυλίου πολέμου.
Το Λύκειο της Καλλιμασιάς από το σχολικό έτος 2007-2008 έχει την επωνυμία «Γενικό Λύκειο Καλλιμασιάς – Δημήτρης Χαρτουλάρης».
