Ο Άγιος Αριστείδης στην εικονογραφική τέχνη

Στις 13 Σεπτεμβρίου η Ορθόδοξη Εκκλησία τιμά και γεραίρει τη μνήμη του Αγίου Αριστείδου, του επιφανούς και ευγλωττότατου αυτού Αθηναίου φιλοσόφου και πανευφήμου μάρτυρος του Χριστού, ο οποίος έμεινε γνωστός στην Εκκλησιαστική Ιστορία και Πατρολογία από την περίφημη απολογία του υπέρ των διωκομένων χριστιανών. 

Ο επιφανής αυτός χριστιανός φιλόσοφος, φλογερός απολογητής και ένδοξος μάρτυς του 2ου μ.Χ. αιώνα γεννήθηκε στην Αθήνα και σπούδασε κλασική φιλοσοφία στην περίφημη Φιλοσοφική Σχολή των Αθηνών. Ασπάσθηκε την ευσέβεια και την πίστη στον ένα και αληθινό Θεό από τους φωτισμένους ιεράρχες της Αποστολικής Εκκλησίας των Αθηνών, Άγιο Ιερόθεο και Άγιο Διονύσιο Αρεοπαγίτη, των οποίων υπήρξε μαθητής.
Στη συνέχεια αναδείχθηκε ένθερμος υπερασπιστής του χριστιανισμού και των χριστιανών, αφού αγωνίστηκε με το περίφημο απολογητικό του έργο σε μια ιδιαίτερα δύσκολη και κρίσιμη εποχή για την πορεία της Εκκλησίας. Παράλληλα κατόρθωσε να αποδείξει την ορθότητα και ανωτερότητα της χριστιανικής πίστεως, τις αλήθειες του Ευαγγελίου του Χριστού, το εξαίρετο ήθος των χριστιανών και την άδικη και σκληρή στάση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας απέναντι στους χριστιανούς. Η ακλόνητη πίστη του στον Χριστό και ο αγώνας του υπέρ των διωκομένων χριστιανών και των αληθειών του χριστιανισμού δημιούργησαν έντονη δυσφορία και αγανάκτηση στον Ρωμαίο αυτοκράτορα Αδριανό (117 -138μ.Χ.), ο οποίος αποφάσισε και τη δίωξή του. Μετέβη στη Ρώμη για να απολογηθεί, αλλά στη συνέχεια μεταφέρθηκε στην Αθήνα, όπου συνέχισε να κηρύττει τον Χριστό παρά το πλήθος των βασανιστηρίων, στα οποία υποβλήθηκε. Στο τέλος της επίγειας δράσης του οδηγήθηκε στην αγορά των Αθηνών, όπου υπέστη τον δι’αγχόνης μαρτυρικό θάνατο στις 13 Σεπτεμβρίου του 120 ή 134 μ.Χ., ημέρα κατά την οποία η Ορθόδοξη Εκκλησία τιμά και εορτάζει την πάντιμη μνήμη του. 

Παρόλο που ο Άγιος Αριστείδης έζησε και μαρτύρησε στην Αθήνα κατά τον 2ο μ.Χ. αιώνα, δεν μας έχουν διασωθεί μέχρι σήμερα παλαιές εικονογραφικές παραστάσεις του επιφανούς αυτού Αθηναίου αγίου. Έτσι στην ορθόδοξη βυζαντινή αγιογραφική τέχνη ο πρώτος, ο οποίος ιστόρησε τη μορφή του Αγίου ενδόξου μάρτυρος Αριστείδου του Αθηναίου φιλοσόφου και απολογητού, ήταν ο λαμπρός ζωγράφος και δόκιμος συγγραφέας από το Αϊβαλί της αγιοτόκου Μικράς Ασίας Φώτης Κόντογλου (1895 -1965). Σύμφωνα με τον Ομότιμο Καθηγητή Ιστορίας της Τέχνης του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Νικόλαο Ζία, το φιλοτεχνημένο το έτος 1962 στηθάριο, το οποίο απεικονίζει τον Άγιο Αριστείδη στον ιερό ναό του Αγίου Νικολάου Κάτω Πατησίων Αθηνών (οδού Αχαρνών), είναι ένα από τα πιο καλοδουλεμένα κεφάλια και μάλιστα με τρόπο «μακεδονικό», δηλαδή με την ισχυρή απόδοση του όγκου και της σφαιρικότητας του μετώπου με ευρεία χρήση συμπληρωματικών χρωμάτων. Κατά την ίδια χρονολογική περίοδο ιστόρησε τη μορφή του Αγίου και ο βοηθός και μαθητής του Φώτη Κόντογλου, Ιωάννης Τερζής, στον περικαλλή καθεδρικό ιερό ναό του Ευαγγελισμού Θεοτόκου πόλεως Ρόδου. Μετά τον αείμνηστο Φώτη Κόντογλου, πολλοί αγιογράφοι, όπως οι Δημήτριος Κεντάκας, Διονύσιος Ανδραβιδιώτης, Νικόλαος Μπρισνόβαλης, Πέτρος Βαμπούλης, Γεώργιος Καρποντίνης, Δημήτριος Ρίτσος, Βασίλειος Μπρούσαλης, Στέφανος Αλμαλιώτης, Νικόλαος Βράνος, Σπυρίδων Καρδαμάκης, Βλάσιος Τσοτσώνης, Χρήστος Στρούμπος και Παναγιώτης Μαρκόπουλος, ιστόρησαν τον Άγιο Αριστείδη σε ναούς και μοναστήρια της Αττικής, αλλά και της ευρύτερης ελληνικής επικράτειας. 

Η εικονογραφική παράδοση, που καθιέρωσε ο Φώτης Κόντογλου για τον Άγιο Αριστείδη, απεικονίζει τον Αθηναίο φιλόσοφο και απολογητή σε γεροντική και ώριμη ηλικία και με το χέρι του σε ελεύθερη κίνηση, παρόλο που δεν λείπουν και παραστάσεις του Αγίου από σύγχρονους αγιογράφους, οι οποίες τον απεικονίζουν αγένειο και σε νεαρά ηλικία. Σε πολλές απεικονίσεις ο άγιος κρατά στο χέρι του κλειστό ειλητάριο, ενώ σε άλλες ιστορείται με ανοικτό ειλητάριο, στο οποίο αναγράφονται αποσπάσματα από την περίφημη απολογία του υπέρ των διωκομένων χριστιανών. Συχνά εικονογραφείται ο άγιος και με σταυρό, ο οποίος συμβολίζει τη μαρτυρική του θυσία υπέρ Χριστού, ενώ από κάποιες παραστάσεις δεν λείπει και η άστοχη απεικόνιση της δεξιάς χειρός σε θέση ευλογίας, η οποία ως γνωστόν αποδίδεται μόνο στον Ιησού Χριστό και σε αγίους, που διετέλεσαν πρεσβύτεροι ή επίσκοποι. Σε πολλές εικονογραφικές παραστάσεις αναγράφεται ο χαρακτηριστικός τίτλος «ο φιλόσοφος» ή «ο απολογητής», που προβάλλουν και τονίζουν τη φιλοσοφική του παιδεία, αλλά και τον αγώνα του υπέρ των διωκομένων χριστιανών με τη συγγραφή του περίφημου απολογητικού του έργου. Σε μεμονωμένες επίσης απεικονίσεις αναγράφεται και ο τίτλος «ο ομολογητής», ο οποίος υπογραμμίζει τη σθεναρή πίστη και ομολογία του υπέρ του ενός και αληθινού Θεού. 

Αριστείδης Γ. Θεοδωρόπουλος 

Εκπαιδευτικός 

Βιβλιογραφία 

Θεοδωροπούλου Αριστείδου Γ., Ο Άγιος Αριστείδης, Εκδόσεις Νεκτάριος Παναγόπουλος, Α΄ Έκδοση, Αθήνα 2008.

Φορητή εικόνα του Αγίου δια χειρός Αλεξίου
κατά το εικονογραφικό πρότυπο του Φωτίου Κόντογλου.
Ανήκει σε ιδιωτική συλλογή.

Φορητή εικόνα του Αγίου δια χειρός Κ. Πετράκη.
Ανήκει σε ιδιωτική συλλογή.

Τοιχογραφία του αγίου δια χειρός
Σπυρίδωνος Καρδαμάκη στον Ιερό Ναό
Αγίας Μαρίνας Άνω Ιλισίων Αθηνών.

Τοιχογραφία του Αγίου δια χειρός Στεφάνου 
Αλμαλιώτου στον ιερό Ναό Αγίας Τριάδος Πειραιώς.

Φορητή εικόνα δια χειρός Βασιλείου Συρίμη.

Φορητή εικόνα του Αγίου δια χειρός Παναγιώτου
Μαρκόπουλου στον Ιερό Ναό Κοιμήσεως Θεοτόκου
Χρυσοσπηλαιωτίσσης οδού Αιόλου Αθηνών. 

Φορητή εικόνα του Αγίου Αριστείδου Ζερβιανών
Κισάμου Κρήτης. Έργο Αδελφότητος Ιεράς Μονής
Παναγίας Χρυσοπηγής Χανίων.